Descripcion
Subarbustos andromonoicos o androdioicos formando cojines de 20-100 cm de alto y 20-300 cm de diámetro, hemisféricos, laxos, de un color verde amarillento o a veces glauco grisáceo, muy olorosos; ramas viejas cubiertas por restos foliares persistentes. Hojas imbricadas, pecioladas, de (9-)16-43(-51) mm de largo, rígidas; lámina de (7-)8-21(-24) × 10-28(-35) mm, 3-secta, con el segmento central de (6-)8-19(-23) × (0,8-)0,9- 1,9(-2,4) mm; segmentos divergentes, de angostamente triangulares a subulados, cilíndricos o planos, glabros, margen entero, ápice agudo, espinoso, punzante; pecíolos de 3-15(20) mm de largo; base foliar amplexicaule, raro poco ensanchada, membranácea, con margen ciliado, raro sin cilias, sin estípulas. Umbelas que apenas o ampliamente sobrepasan el nivel de las hojas, con (2-)5-15(-18) flores perfectas o 12-28(-36) flores estaminadas, a veces con 9-15 flores perfectas centrales y 9-28 flores estaminadas periféricas; pedúnculos de 11-43(-50) mm de largo, glabros; involucro de (4-)5-8 brácteas en 1 ciclo, raro 2, de (2-)2,7-6(-7) mm de largo, margen entero, connadas solo en la base, glabras en el interior. Flores amarillas; cáliz reducido a dientes triangulares; pétalos ovados, de 1,5-2,5 × 1-1,5 mm; pedicelos de 3-10(-13) mm de largo, glabros. Frutos alados, de contorno elíptico a circular, de (4-)5-7(-8) × (3-)4- 6,5(-7) mm, poco o muy comprimido dorsalmente; alas del mismo ancho o más anchas que el cuerpo del fruto, de paralelas a divergentes. Carpóforo persistentemente unido a uno de los mericarpios o libre y entero, cortamente 2-fido o 2-fido hasta la base.
Distribucion y Habitat
Especie ampliamente distribuida en Chile y en el centro, oeste y la Patagonia de la Argentina, siendo uno de los principales componentes de la estepa herbáceo-arbustiva. Crece desde el nivel del mar hasta los 4000 m s.m.; es frecuente en suelos arenosos, roquedales y pedreros, tanto en la estepa como en la alta montaña
Sinónimos
Azorella prolifera (Cav.) G.M. Plunkett & A.N. Nicolas
-
Mulinum echinus DC. Prodr. 4: 79. 1830
Mulinum ulicinum auct. non Gillies & Hook. : .
Mulinum spinosum (Cav.) Pers. Syn. Pl. 1: 309. 1805
Selinum spinosum Cav. Icon. 5: 59, tab. 487, fig. 1. 1799
Selinum proliferum Cav. Icon. 5: 58, tab. 486, fig. 1. 1799
Mulinum proliferum (Cav.) Pers. Syn. Pl. 1: 309. 1805
Mulinum laxum Phil. Linnaea 33(1): 90. 1864
Mulinum leoninum Lorentz Exped. Rio Negro, Bot. 2: 222, tab. 6 (I) figs. 1-5. 1883
Mulinum chillanense Phil. Anales Univ. Chile 85: 707. 1894 Protólogo alternativo: Verh. Deutsch. Wiss. Ver. Santiago (Chile) 2: 204. 1892, in obs.
Mulinum ovalleanum Phil. Anales Univ. Chile 85: 709. 1894
Mulinum spinosum (Cav.) Pers. var. leoninum Kuntze var. leoninum (Lorentz) Kuntze Revis. Gen. Pl. 3(3): 114. 1898
Mulinum spinosum (Cav.) Pers. var. quinquepartitum Kuntze var. quinquepartitum Kuntze Revis. Gen. Pl. 3(3): 114. 1898
Mulinum spinosum (Cav.) Pers. var. trispinescens Kuntze var. trispinescens Kuntze Revis. Gen. Pl. 3(3): 114. 1898
Mulinum patagonicum Gand., hom. illeg. Bull. Soc. Bot. France 59: 710. 1912[1913]
Mulinum gandogeri M. Hiroe Umbelliferae World : 1732. 1979 Nom. nov. para Mulinum patagonicum Gand., nom. illeg. hom., non Speg. 1899
Mulinum spinosum (Cav.) Pers. var. longeinvolucratum Hicken var. longeinvolucratum Hicken Darwiniana 1(2): 61. 1923
Mulinum spinosum (Cav.) Pers. var. minus (Kuntze) J.C. Zech var. minus (Kuntze) J.C. Zech Kurtziana 24: 195. 1995
Mulinum spinosum (Cav.) Pers. var. proliferum (Cav.) Kuntze var. proliferum (Cav.) Kuntze Revis. Gen. Pl. 3(3): 114. 1898
Mulinum spinosum (Cav.) Pers. var. triacanthum (Griseb.) Kuntze f. minus Kuntze f. minus (Cav.) Pers. Revis. Gen. Pl. 3(3): 114. 1898
Mulinum spinosum (Cav.) Pers. var. chillanense (Phil.) Reiche var. chillanense (Phil.) Reiche Anales Univ. Chile 104: 802. 1899
Mulinum spinosum (Cav.) Pers. var. laxum (Phil.) Reiche var. laxum (Phil.) Reiche Anales Univ. Chile 104: 802. 1899
Mulinum hirsutum Phil. Anales Univ. Chile 85: 708. 1894
Azorella echinus (DC.) G.M. Plunkett & A.N. Nicolas Brittonia 69(1): 49. 2017
Bibliografía
Ejemplares de referencia
Colector | N° Colect. | Especie | Departamento | Provincia | Imagen |
---|---|---|---|---|---|
|
14 | Zapala | Neuquén | ||
|
15 | Zapala | Neuquén | ||
|
1349 | Sarmiento | Chubut | ||
|
2873 | San Rafael | Mendoza | ||
|
2881 | Malargüe | Mendoza | ||
|
9200 | 54 | Santa Cruz | ||
|
-1 | 2 | Collón Curá | Neuquén | |
|
-1 | 4 | Collón Curá | Neuquén | |
|
-1 | 5 | Zapala | Neuquén | |
|
-1 | 6 | Pehuenches | Neuquén | |
|
12813 | - | |||
|
1207 | Lácar | Neuquén | ||
|
19397 | Mendoza | |||
|
38 | 03 | San Antonio | Río Negro | |
|
69 | Lago Buenos Aires | Santa Cruz | ||
|
234 | Santa Cruz | |||
|
1052 | Bariloche | Río Negro | ||
|
385 | Santa Cruz | |||
|
6153 | Río Negro | |||
|
6317 | Los Lagos | Neuquén | ||
|
10117 | Tunuyán | Mendoza | ||
|
10205 | San Carlos | Mendoza | ||
|
10236 | San Rafael | Mendoza | ||
|
10648 | Chos Malal | Neuquén | ||
|
10766 | Neuquén | |||
|
10955 | Minas | Neuquén | ||
|
11074 | Minas | Neuquén | ||
|
-1 | 15 | - | ||
|
-1 | (SI 14185) | Mendoza | ||
|
6221 | Lácar | Neuquén | ||
|
9745 | Neuquén | |||
|
9745 | Neuquén | |||
|
14854 | Mendoza | |||
|
14854 | Mendoza | |||
|
28191 | Buenos Aires | |||
|
-1 | (SI 163808) | La Rioja | ||
|
94 | Santa Cruz | |||
|
27035 | Iglesia | San Juan | ||
|
2311 | Rawson | Chubut | ||
|
1667 | Maule | |||
|
2112 | Los Lagos | Neuquén | ||
|
2362 | Aluminé | Neuquén | ||
|
2482 | Corpen Aike | Santa Cruz | ||
|
3786 | San Antonio | Río Negro | ||
|
4215 | - | |||
|
4809 | Malargüe | Mendoza | ||
|
3506 | Santiago | Metropolitana | ||
|
3523 | Talca | Maule | ||
|
3544 | Valparaíso | Valparaíso | ||
|
3577 | Malleco | Araucanía | ||
|
3579 | - | |||
|
-1 | 10 | El Cuy | Río Negro | |
|
-1 | 11 | El Cuy | Río Negro | |
|
-1 | 14 | Cushamen | Chubut | |
|
-1 | 16 | - | ||
|
-1 | 19 | - | ||
|
-1 | 2 | El Cuy | Río Negro | |
|
-1 | 3 | El Cuy | Río Negro | |
|
-1 | 4 | El Cuy | Río Negro | |
|
-1 | 5 | El Cuy | Río Negro | |
|
-1 | 8 | El Cuy | Río Negro | |
|
-1 | b | Cushamen | Chubut | |
|
18 | 2 | Chubut | ||
|
28 | 1 | Biedma | Chubut | |
|
28 | 4 | Biedma | Chubut | |
|
119 | Escalante | Chubut | ||
|
-1 | MERL 36530 | Luján de Cuyo | Mendoza | |
|
38 | Santa Cruz | |||
|
160 | San Antonio | Río Negro | ||
|
23876 | Deseado | Santa Cruz | ||
|
3291 | Neuquén | |||
|
5962 | Río Negro | |||
|
3 | Bariloche | Río Negro | ||
|
4 | Bariloche | Río Negro | ||
|
6 | Los Lagos | Neuquén | ||
|
7 | Los Lagos | Neuquén | ||
|
2998 | Tunuyán | Mendoza | ||
|
189 | Río Negro | |||
|
4362 | El Cuy | Río Negro | ||
|
5401 | Telsen | Chubut | ||
|
5587 | Calingasta | San Juan | ||
|
-1 | (BACP 3461) | Bariloche | Río Negro | |
|
31 | Futaleufú | Chubut | ||
|
4361 | - | |||
|
678 | Lácar | Neuquén | ||
|
58 | bis | San Rafael | Mendoza | |
|
5561 | San Juan | |||
|
5743 | San Juan | |||
|
16915 | Aconcagua | Valparaíso | ||
|
199 | Lago Argentino | Santa Cruz | ||
|
1087 | Deseado | Santa Cruz | ||
|
-1 | (SI 116323) | Tornquist | Buenos Aires | |
|
-1 | (SI 160988) | Confluencia | Neuquén | |
|
-1 | (si 161923) | Neuquén | ||
|
-1 | (SI 162596) | Buenos Aires | ||
|
-1 | (si 163776) | Santa Cruz | ||
|
-1 | (SI 163789) | Santa Cruz | ||
|
-1 | (SI 163794) | Mendoza | ||
|
-1 | (SI 163797) | Mendoza | ||
|
-1 | (SI 163805) | Mendoza | ||
|
19 | (SI 160979) | Río Negro | ||
|
23 | Lago Buenos Aires | Santa Cruz | ||
|
1372 | Lago Argentino | Santa Cruz | ||
|
6297 | Angaco | San Juan | ||
|
6380 | Famatina | La Rioja | ||
|
8068 | Calingasta | San Juan | ||
|
2129 | San Rafael | Mendoza | ||
|
8429 | Malargüe | Mendoza | ||
|
9130 | San Rafael | Mendoza | ||
|
9132 | San Rafael | Mendoza | ||
|
4060 | Talca | Maule | ||
|
2206 | Tornquist | Buenos Aires | ||
|
855 | Santiago | Metropolitana | ||
|
-1 | (CORD 5985) | Buenos Aires | ||
|
5743 | Calingasta | San Juan | ||
|
30 | Santa Cruz | |||
|
15 | San Rafael | Mendoza | ||
|
7577 | Pichi Mahuida | Río Negro | ||
|
849 | San Antonio | Río Negro | ||
|
911 | Magallanes | Santa Cruz | ||
|
1142 | Lago Argentino | Santa Cruz | ||
|
5389 | Los Lagos | Neuquén | ||
|
5702 | Los Lagos | Neuquén | ||
|
3 | Paso de Indios | Chubut | ||
|
4 | Gastre | Chubut | ||
|
6 | Paso de Indios | Chubut | ||
|
7 | Languiñeo | Chubut | ||
|
10 | Languiñeo | Chubut | ||
|
12 | Cushamen | Chubut | ||
|
13 | Languiñeo | Chubut | ||
|
15 | Futaleufú | Chubut | ||
|
18 | Languiñeo | Chubut | ||
|
20 | Tehuelches | Chubut | ||
|
22 | Paso de Indios | Chubut | ||
|
23 | Sarmiento | Chubut | ||
|
24 | Sarmiento | Chubut | ||
|
25 | Deseado | Santa Cruz | ||
|
26 | Río Senguerr | Chubut | ||
|
27 | Río Senguerr | Chubut | ||
|
31 | Paso de Indios | Chubut | ||
|
35 | Paso de Indios | Chubut | ||
|
38 | Deseado | Santa Cruz | ||
|
41 | Deseado | Santa Cruz | ||
|
42 | Deseado | Santa Cruz | ||
|
45 | Magallanes | Santa Cruz | ||
|
48 | Magallanes | Santa Cruz | ||
|
50 | Magallanes | Santa Cruz | ||
|
54 | Deseado | Santa Cruz | ||
|
57 | Escalante | Chubut | ||
|
60 | Escalante | Chubut | ||
|
61 | Mártires | Chubut | ||
|
151 | Güer Aike | Santa Cruz | ||
|
154 | Lago Argentino | Santa Cruz | ||
|
162 | Río Chico | Santa Cruz | ||
|
3729 | Río Negro | |||
|
2049 | Neuquén | |||
|
2128 | Ñorquín | Neuquén | ||
|
2305 | Lácar | Neuquén | ||
|
-1 | 10 | Escalante | Chubut | |
|
-1 | 13 | Lago Buenos Aires | Santa Cruz | |
|
-1 | 14 | Lago Buenos Aires | Santa Cruz | |
|
-1 | 15 | Lago Buenos Aires | Santa Cruz | |
|
-1 | 23 | Corpen Aike | Santa Cruz | |
|
-1 | 25 | Corpen Aike | Santa Cruz | |
|
-1 | 28 | Lago Argentino | Santa Cruz | |
|
-1 | 30 | Lago Argentino | Santa Cruz | |
|
-1 | 32 | Lago Argentino | Santa Cruz | |
|
-1 | 33 | Lago Argentino | Santa Cruz | |
|
-1 | 35 | Río Chico | Santa Cruz | |
|
-1 | 39 | Lago Buenos Aires | Santa Cruz | |
|
-1 | 41 | Lago Buenos Aires | Santa Cruz | |
|
-1 | 45 | Río Chico | Santa Cruz | |
|
14229 | Ñuble | Biobío | ||
|
14469 | Magallanes | Magallanes | ||
|
-1 | 2 | Malargüe | Mendoza | |
|
-1 | 3 | Telsen | Chubut | |
|
-1 | 5 | Río Negro | ||
|
1251 | Biedma | Chubut | ||
|
1258 | Biedma | Chubut | ||
|
1389 | Río Negro | |||
|
1418 | Río Negro | |||
|
1862 | San Antonio | Río Negro | ||
|
1923 | Biedma | Chubut | ||
|
7372 | Futaleufú | Chubut | ||
|
501 | Tunuyán | Mendoza | ||
|
501 | Tunuyán | Mendoza | ||
|
501 | Tunuyán | Mendoza | ||
|
1277 | Malargüe | Mendoza | ||
|
1576 | Malargüe | Mendoza | ||
|
1623 | Malargüe | Mendoza | ||
|
1871 | Malargüe | Mendoza | ||
|
28 | Zapala | Neuquén | ||
|
322 | Calingasta | San Juan | ||
|
322 | Calingasta | San Juan | ||
|
322 | Calingasta | San Juan | ||
|
161 | Famatina | La Rioja | ||
|
161 | Famatina | La Rioja | ||
|
161 | Famatina | La Rioja | ||
|
379 | Mendoza | |||
|
381 | Mendoza | |||
|
252 | Río Chico | Santa Cruz | ||
|
-1 | a | Loncopué | Neuquén | |
|
-1 | b | Huiliches | Neuquén | |
|
-1 | c | Catán Lil | Neuquén | |
|
2112 | Los Lagos | Neuquén | ||
|
4102 | Minas | Neuquén | ||
|
4120 | Collón Curá | Neuquén | ||
|
4121 | Collón Curá | Neuquén | ||
|
4124 | Catán Lil | Neuquén | ||
|
4125 | Zapala | Neuquén | ||
|
4127 | Ñorquín | Neuquén | ||
|
4131 | Pehuenches | Neuquén | ||
|
4133 | Malargüe | Mendoza | ||
|
4134 | Malargüe | Mendoza | ||
|
1494 | Chubut | |||
|
4044 | Mendoza | |||
|
6819 | Chubut | |||
|
6825 | A | Chubut | ||
|
10950 | Cordillera | Metropolitana | ||
|
119 | Chubut | |||
|
120 | Deseado | Santa Cruz | ||
|
124 | Deseado | Santa Cruz | ||
|
180 | Güer Aike | Santa Cruz | ||
|
181 | Lago Argentino | Santa Cruz | ||
|
185 | Lago Argentino | Santa Cruz | ||
|
288 | Río Chico | Santa Cruz | ||
|
327 | Río Chico | Santa Cruz | ||
|
632 | Ñorquín | Neuquén | ||
|
486 | Saavedra | Buenos Aires | ||
|
661 | Saavedra | Buenos Aires | ||
|
15029 | Valcheta | Río Negro | ||
|
15494 | Valcheta | Río Negro | ||
|
15581 | Valcheta | Río Negro | ||
|
15592 | Valcheta | Río Negro | ||
|
15788 | Picunches | Neuquén | ||
|
15844 | Ñorquín | Neuquén | ||
|
15902 | Zapala | Neuquén | ||
|
951 | Escalante | Chubut | ||
|
4368 | Zapala | Neuquén | ||
|
2676 | Biedma | Chubut | ||
|
7124 | Tornquist | Buenos Aires | ||
|
9077 | Zapala | Neuquén | ||
|
11477 | Catán Lil | Neuquén | ||
|
152 | Río Chico | Santa Cruz | ||
|
554 | Curicó | Maule | ||
|
151 | Las Heras | Mendoza | ||
|
2 | Ñorquín | Neuquén | ||
|
10 | Los Lagos | Neuquén | ||
|
22 | Valcheta | Río Negro | ||
|
22 | Valcheta | Río Negro | ||
|
22 | Valcheta | Río Negro | ||
|
22 | Valcheta | Río Negro | ||
|
29 | Río Negro | |||
|
36 | 25 de Mayo | Río Negro | ||
|
39 | 25 de Mayo | Río Negro | ||
|
41 | El Cuy | Río Negro | ||
|
44 | 25 de Mayo | Río Negro | ||
|
47 | 25 de Mayo | Río Negro | ||
|
50 | 25 de Mayo | Río Negro | ||
|
52 | 25 de Mayo | Río Negro | ||
|
56 | Cushamen | Chubut | ||
|
58 | Cushamen | Chubut | ||
|
73 | Güer Aike | Santa Cruz | ||
|
78 | Güer Aike | Santa Cruz | ||
|
83 | Güer Aike | Santa Cruz | ||
|
86 | Lago Argentino | Santa Cruz | ||
|
87 | Lago Argentino | Santa Cruz | ||
|
95 | Lago Argentino | Santa Cruz | ||
|
97 | Lago Argentino | Santa Cruz | ||
|
101 | Lago Argentino | Santa Cruz | ||
|
103 | Lago Argentino | Santa Cruz | ||
|
112 | Río Chico | Santa Cruz | ||
|
114 | Río Chico | Santa Cruz | ||
|
123 | Lago Buenos Aires | Santa Cruz | ||
|
124 | Lago Buenos Aires | Santa Cruz | ||
|
135 | Lago Buenos Aires | Santa Cruz |
Nombre Vulgar y Usos
Tipo y Observaciones
Material Tipo: Basónimo: Selinum proliferum Cav.
Observaciones: Nombres vulgares y usos. «chila», «coirón», «Neneo», «neneo oloroso», «uña de gato», «yerba negra», . Se le atribuyen propiedades analgésicas, urinarias y digestivas.
En la Argentina sólo está presente la variedad tipo; otras dos variedades aceptadas son endémicas de Chile (Fernández et al., 2017a, c; Fernández & Calviño, 2019). Azorella
prolifera var. prolifera posee hojas glabras, con indumento sólo en la base foliar, mientras que las otras variedades tienen hojas con pelos distribuidos en toda la hoja. A partir de estudios de la variación morfológica de Azorella prolifera y A. echinus y de los gradientes ambientales en los que crecen, se rechaza el reconocimiento de A. echinus como un taxón distinto, en cualquier rango (Fernández et al., 2017c).
Fotografia de campo Zanotti 22 foto 7